جزیره علم

دکتر سید مهدی موحد ابطحی

مرکز پژوهشهای اسلامی - پزشکی بصیر

شوک (Shock)

تعریف شوک

«اختلال در خون رسانی به بافتهای بدن به دلیل افت حجم مایع داخل عروق، یا ناکارآیی قلب، یا نارسایی عروقی» را شوک می نامند. در نتیجة شوک؛ فعالیتهای حیاتی بدن مختل می شوند.

انواع شوک

شوک از دست دادن خون و مایعات داخل عروقی[1]

شایعترین نوع شوک است. شایعترین علت این شوک؛ خونریزی است و شایعترین علت خونریزی منجر به این شوک؛ ضربه های مغزی و خونریزی گوارشی است. علل دیگر آن عبارتند از: تهوع، استتفراغ، اسهال، سوختگی، پریتونیت، دیابت بی مزه، ادرار زیاد. پوست سرد است.

از دست دادن ناگهانی (جبران نشده) 20% از حجم داخل عروقی (معادل 1 لیتر خون در یک فرد بالغ) موجب شوک هیپوولمیک می شود.

شوک نارسایی قلب[2]

علت آن؛ ضعیف شدن پمپاژ قلب است که معمولاً به دنبال سکته قلبی روی می دهد. این شوک وقتی اتفاق می افتد که حدود 40% از عضله قلب از کار بیافتد. علل دیگر این نوع شوک عبارتند از: مشکل دریچة قلب، آمبولی وسیع ریوی، آریتمی شدید...... «پوست سرد است».

شوک اختلال توزیع خون و مایعات بدن[3]

نفوذپذیری و خاصیت انقباضی عروق به ویژه مویرگها مختل می شود و توزیع گردش خون به هم می ریزد. سه نوع اصلی دارد:

-       عفونی (سپتیک): باکتریها در خون و بافتها منتشر شده و تکثیر می یابند که باعث به هم خوردن نفوذپذیری جدار عروق، اتساع رگها، خروج مایع از خون به بافتها، و افت عملکرد قلب و دیگر دستگاهها می شوند. شوک توکسیک نوع ویژه ای از شوک عفونی است که توسط استافیلوکوک بوجود می آید.

-       حساسیتی (آنافیلاکتیک): واکنش حساسیتی شدیدی به دارو یا ماده ای خاص (مانند نیش زنبور) روی می دهد. علائم آن عبارتند از: کهیر منتشر، احساس گر گرفتگی، اسپاسم مجاری تنفسی، ادم حلق، افت ناگهانی فشار خون، افت هشیاری، ادم منتشر و تشنج. پوست گرم است.

-       دارویی: به دنبال مسمومیت شدید با برخی داروها اتفاق می افتد که خاصیت گشاد کنندگی عروق، تضعیف کننده دستگاه عصبی مرکزی، یا ضد آدرنال داشته باشند.

غش (سنکوپ)[4]

غش یا سنکوپ یا شوک عصبی به خاطر فعال شدن سیستم پاراسمپاتیک (از طریق عصب واگ) و تضعیف سیستم سمپاتیک بوجود می آید. عامل آن؛ ترس، هیجانات، شنیدن خبرهای ناگوار یا خوش، ... می باشد.

مراحل شوک

1. در مرحله ابتدایی، مکانیسمهای جبرانی بدن می توانند با افت گردش خون بافتی مقابله کنند، ضایعه و تخریب سلولی ناچیز است، و با درمان صحیح و سریع عارضه ای به جا نمی ماند. مهمترین هدف، شناختن علائم پیش درآمد شوک می باشد تا در مراحل اولیه (شوک جبران شده یا برگشت پذیر) درمان گردد.
   

مکانیسمهای جبرانی عبارتند از: افزایش ضربان قلب(تندی ضربان، نبض ضعیف)، انقباض عروق (پوست سرد)، افتادن (برای رسیدن خون به مغز)،

علائم شوک عبارتند از:

a.      افت فشارخون: کمتر از 85 میلیمتر جیوه در شوک کاردیوژنیک، کمتر از 90 میلیمتر جیوه در دیگر شوکها ( زیرا ممکن است به خاطر جبران، فشار خون افزایش یابد). ممکن است در حالت ایستاده افت فشار داشته باشد اما در حالت خوابیده یا درازکشیده عادی باشد(بیش از 20 میلی متر تفاوت فشار یا 20 بار ضربان به نفع شوک است)

b.      ضربان تند یا کند

c.       تغییر ناگهانی عملکرد مغزی (مانند بیقراری، اضطراب، افت هوشیاری، کوما)(معمولاً علائم یکطرفه عصبی ندارند).

d.      افزایش غلظت ادرار تا کاهش دفع ادرار(اولیگوری).

e.      علائم پوستی:

                              - سرد و مرطوب (به دلیل فعال شدن سمپاتیک)

                              - گرم و خشک در شوک عفونی

                              - رنگ پریدگی، سپس  سیانوز و لکه لکه شدن با حاشیه های بنفش

f.       تشنگی

2.       در مرحله بینابینی، اختلال سلولی و میکرو سلولی بوجود می آید که با درمان مناسب و سریع عارضه ای جدی به جا نمی گذارد. علائم آن بر حسب نوع شوک متفاوتند اما هوشیاری نیز افت کرده، مردمکها گشاد شده، و بدن سرد است.

3.       در مرحله نهایی(برگشت ناپذیر)، تخریب و نکروز سلولی و بافتی آشکار است که با درمانهای شدید نیز اصلاح نمی شود و به سمت مرگ پیش می رود. میزان مرگ و میر این مرحله بالاست (80 تا 90% در شوک قلبی و 40 تا 80% در شوک عفونی). علائم آن بر حسب نوع شوک متفاوتند اما به خاطر شدت آسیب، علائم مشترکی نیز پیدا می کنند.

اقدامات اولیه در شوک

1. بالاتر نگهداشتن پاها از سطح قلب (چون عروق 7 لیتر گنجایش دارند ولی فقط 5 لیتر خون در بدن هست، همه رگها کاملاً باز نیستند تا خون به درستی توزیع یابد. با این کار، خون داخل عروق پاها به گردش خون قلب و ریه و مغز وارد می شود)

2. باز کردن مجرای هوا

3. کنترل خونریزی

4. کنترل علائم حیاتی و وضعیت بالینی

5. باز کردن تنگی لباس در گردن و سینه و کمر

6. گرم نگهداشتن بیمار (در غیر از شوک عفونی)

7. رگ گیری

8. اکسیژن رسانی

9. تزریق مایعات (به جز در برخی موارد شوک قلبی که پیش بار قلب زیاد باشد)

10. استفاده از داروهای لازم

11. انتقال به مرکز مجهز

موحد ابطحی، مهدی. جزوه بهداشت و کمکهای اولیه. دانشگاه فرزانگان. 1391